Сэдэв: Бүтээгдэхүүний эрэлт, нийлүүлэлт ба үнэ бүрдэлт.

2.1 Ýðýëòèéí òóõàé îéëãîëò

Demand – Эрэлт

Law of demand – Эрэлтийн хууль

Demand curve – Эрэлтийн муруй 

Supply - Нийлүүлэлт

Law of supply - Нийлүүлэлтийн хууль

Suplly curve – Нийлүүлэлтийн муруй 

Price - Үнэ

Equilibrium price - Тэнцвэрт үнэ

Market equilibrium - Зах зээлийн тэнцвэр

Market surplus - Зах зээлийн илүүдэл

Market shortage - Зах зээлийн хомсдол

Subsitutes goods - Харилцан орлох бараа

Complements goods - Харилцан хослох бараа

Change in demand - Эрэлтийн өөрчлөлт

Change in quantity demanded - Эрэлтийн тоо хэмжээний  өөрчлөлт

Change in supply - Нийлүүлэлтийн өөрчлөлт

Change in quantity supplied - Нийлүүлэлтийн тоо хэмжээний  өөрчлөлт

Зах зээлийн харилцааны үндсэн тулгуур асуудал бол эрэлт, нийлүүлэлт, үнэ 3 юм. Тодорхой хугацаанд бусад хүчин зүйл хэвээр байхад, зах зээлийн янз бүрийн үнээр хэрэглэгч худалдан авч чадах хүсч буй бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг эрэлт гэнэ. Энэ тодорхойлолтоос үзэхэд эрэлт нь хугацаа, үнэ, хэрэглэгчийн хүсэл сонирхол болон худалдан авах чадвартай холбоотой ойлголт юм. Õýðýãöýý áîë çºâõºí øààðäëàãà, õàðèí ýðýëò áîë áîäèò áîëîìæ áóþó ìºí㺺ð õÿçãààðëàãäàæ áàéäàã òóë õýðýãöýýíýýñ áàãà áàéäàã. Èéìýýñ ýðýëò íü òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé õýðýãöýý þì. Бусад хүчин зүйлс тогтмол байгаа нөхцөлд эрэлтийн хэмжээ нь үнэ буурахад өсч, үнэ нэмэгдэх үед буурах зүй тогтолыг эрэлтийн хууль гэж нэрлэнэ.

Бүтээгдэхүүний үнэ болон эрэлтийн хоорондох энэ урвуу хамаарлыг эрэлтийн муруйгаар дүрслэн харуулна.

P

                               

                                    D        

                                   

                                                 Q

2.2 Ýðýëòýíä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ

Çàõ çýýëèéí ýðýëòýíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã ¿íèéí áà ¿íèéí áóñ ãýæ 2 àíãèëíà.

¯íèéí õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã íü áóñàä õ¿÷èí ç¿éë òîãòìîë áàéõàä òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íýýñ õàìààðàí ýðýëò íü ººð÷èëºãäºæ áàéãàà òîõèîëäëûã õýëíý. ¯íèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éë ãýäýã íü áóñàä õ¿÷èí ç¿éë òîãòìîë áàéõàä òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íýýñ áóñàä õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººë뺺ñ õàìààðàí ýðýëò íü ººð÷ëºãäºæ áàéãàà òîõèîëäоëûã õýëíý. ¯íèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éëñèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëíà.  Үнийн бус хүчин зүйлсээс шилжих шилжилт нь тэнхлэгийн дагуу явагдана.Үүнд:

1. Тухайн барааны үнэ (P)

2. Орлох барааны үнэ (Ps)

3. Хослох барааны үнэ (Pr)

4. Хэрэглэгчийн орлого( I )

5. Хүсэл таашаал (U)

6. Хүлээлт (E)

7. Хэрэглэгчийн тоо (N)  зэрэг нөлөөлдөг  бөгөөд үүнээс эрэлтийн функц:

Qd=Qd(P,Ps,Pr,I,U,E,N)

Аливаа эрэлт дараах үндсэн хүчин зүйлсээс шалтгаалдаг.Үүнд:

1. Үнэ. Бүтээгдэхүүний эрэлт үнэтэйгээ урвуу хамааралтай байна. Зах зээл дээр бүтээгдэхүүнийг чөлөөтэй үнээр борлуулдаг учир үнэ өсөх тутам эрэлт багасч, үнэ буурах тутам эрэлт өснө. Үнэ бол хэрэглэгчийн худалдан авах гэсэн эрмэлзлэлийг удирдан чиглүүлэгч үүрэг гүйцэтгэнэ.
2. Хэрэглэгчийн таашаал. Бүтээгдэхүүний чанар, хэв загвар, реклам сурталчилгаа зэрэг хүчин зүйлс эрэлтэд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлнө.
3. Зах зээл дээрх хэрэглэгчийн тоо. Хэрэв зах зээлд хэрэглэгчид хангалттай их байвал эрэлт нэмэгдэнэ.
4. Орлого. Хэрэглэгчийн орлогын өсөлт нь ихэнх бүтээгдэхүүний эрэлтийг нэмэгдүүлэх нөлөөтэй байдаг. Эрэлт нь мөнгөн орлогын өөрчлөлттэй шууд хамааралтай өөрчлөгдөх бүтээгдэхүүнийг дээд зэрэглэлийн буюу жирийн бүтээгдэхүүн гэж нэрлэнэ. Орлого өсөхийн хирээр чанаргүй бүтээгдэхүүний эрэлт буурч, чанар сайтай бүтээгдэхүүний эрэлт өсдөг зүй тогтолтой байна. Орлого өсөхийн хирээр эрэлт нь буурдаг бүтээгдэхүүнийг доод зэрэглэлийн бүтээгдэхүүн гэж нэрлэдэг. Үүнд гол төлөв чанар муутай бүтээгдэхүүнийг оруулж тооцдог.
5. Орлох бүтээгдэхүүний үнэ. Харилцан бие биенийгээ орлож чадах бүтээгдэхүүний үнийн түвшин эрэлтэд их нөлөөлдөг. Хонины мах, үхрийн мах
6. Хавсрах шинжтэй бүтээгдэхүүний үнэ. Ямар нэг бүтээгдэхүүний үнэ нь түүнтэй хавсрах / нөхөх/ шинжтэй ашиглагддаг бүтээгдэхүүний үнийн төвшингөөс шалтгаална. Машин, бензин
7. Хүн амын хэрэглээний зан заншил. Хөдөө аж ахуйн гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүний эрэлт нь хүн амын хэрэглээний зан заншлаас ихээхэн шалтгаална.
8. Ирээдүйн талаарх хэрэглэгчийн таамаглал. Бүтээгдэхүүний ирээдүйн үнэ, нөөц, орлогын талаарх хэрэглэгчдийн урьдчилсан таамаглал нь эрэлтийн өөрчлөлтөнд нөлөө үзүүлдэг. Зах зээл дээр хэрэглэгч тус бүрийн таашаал, орлого, таамаглал, хэрэглээний зан заншилд зэрэг дээр дурьдсан хүчин зүйлс харилцан адилгүй боловч тодорхой төрлийн барааны зах зээлийн нийт эрэлт нь хэрэглэгчдийн хувийн эрэлтийн нийлбэрээр тодорхойлогдоно.

D_t = ∑ D_i     D_i-хувийн эрэлт  

                    D_t-тухайн барааны зах зээлийн нийт эрэлт   

3.1 Íèéë¿¿ëýëòèéí òóõàé

Зах зээлийн харилцааны 2 дахь тулгуур асуудал бол нийлүүлэлт юм. Тодорхой хугацааны дотор, бусад хүчин зүйл хэвээр байхад тухайн зах зээлд тогтсон боломжийн янз бүрийн үнийн аль нэгээр нь үйлдвэрлэгч борлуулах хүсэлтэй байгаа болон нийлүүлж чадах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг нийлүүлэлт гэнэ. Энэ тодорхойлолтоос үзэхэд нийлүүлэлт нь хугацаа, үнэ, үйлдвэрлэгчийн сонирхол болон түүний үйлдвэрлэлийн чадавхитай холбоотой ойлголт юм. ¯éëäâýðëýë, íèéë¿¿ëýëò õî¸ð õîëáîîòîé áîëîâ÷ ÿëãààòàé îéëãîëò. Үйлдвэрлэл гэдэг нь орцыг гарц болгон хувиргаж байгаа процесс юм. Орц нь үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлсийн биет зарцуулалт юм. Òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýã÷ ¿éëäâýðëýõ øààðäëàãà áàéâ÷ õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýíèé ¿éëäâýðëýëèéí íººö áàéõã¿é áîë ò¿¿íèé õ¿ñýë ñîíèðõîë áèåëýãäýõã¿é. Èéì ó÷ðààñ øààðäëàãàòàé ¿éëäâýðëýëèéí íººöººð áàòàëãààæñàí ¿éëäâýðëýëèéã íèéë¿¿ëýëò ãýæ îéëãîõ ¸ñòîé. Бусад хүчин зүйл хэвээр байхад нийлүүлэлтийн хэмжээ нь үнэ өсөх тусам нэмэгдэж, үнэ буурах тусам багасах зүй тогтлыг нийлүүлэлтийн хууль гэнэ.

Нийлүүлэлтийн муруйн дагуухь бүх цэгүүд тухайн үед үйлдвэрлэгчийн нийлүүлэх бүтээгдэхүүний янз бүрийн тоо хэмжээ болон тэдгээрт нийцсэн үнийн янз бүрийн боломжийг илэрхийлнэ.Үйлдвэрлэгчид илүү өндөр үнэтэй бүтээгдэхүүнийг илүү их үйлдвэрлэж нийлүүлэх эрмэлзлэлтэй байдаг тул дээрх боломжуудаас тухайн цаг хугацаанд зөвхөн нэг нь хэрэгжинэ.

P                                       S

Q

3.2 Íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ

Çàõ çýýëèéí íºõöºëä á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëòýíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã ¿íèéí áîëîí ¿íèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éëñ ãýæ ¿íäñýí õî¸ð á¿ëýãò õóâààæ ¿çäýã. Àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîã÷ õàìãèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîë óã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéíõ íü ¿íý ìºí. ¯íèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éëñ õýâýýð áàéõàä ãýñýí çàð÷ìûã áàðèìòëàí ¿íý áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý õî¸ðûí õîîðîíäûí õàìààðëûã ñóäëàõ ¸ñòîé. Зах зээлийн нөхцөлд бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтэд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг үнийн болон үнийн бус хүчин зүйлс гэж үндсэн 2 бүлэгт хуваана.

1. Аливаа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн хэмжээг тодорхойлогч хамгийн гол хүчин зүйл бол уг бүтээгдэхүүний өөрийнх нь үнэ мөн.

2. Нийлүүлэлтийг тодорхойлогч үнийн бус бусад хүчин зүйлст дараахь асуудлууд багтана.

2.1. Нөөцийн үнэ: Нийлүүлэлт болон үйлдвэрлэлийн нөөцийн үнэ хоорондоо нягт холбоотой. Хэрвээ үйлдвэрлэлд ашиглагдах нөөцийн үнэ буурвал үйлдвэрлэлийн ч зардал хямдарч, улмаар нийлүүлэлт нэмэгдэнэ.

2.2. Үйлдвэрлэлийн технологи: Үйлдвэрлэлийн технологийн шинэчлэл нь бага зардлаар нэгжээс авах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг нэмэгдүүлэх боломж олгоно. Ингэснээр тухайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн зардал хямдарч, нийлүүлэлт нэмэгдэнэ.

2.3. Татвар татаас: Аж ахуйн нэгжийн хувьд ихэнх татвар ашиг, орлогийг нь бууруулах нөлөөлөлтэй байдаг. Татаас бол татвараас өөр ойлголт юм. Татаасыг хэрэглэгчдийн эрх ашгийн үүднээс төрөөс ямар нэг бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор үйлдвэрлэгчдэд олгодог.

2.4. Бусад бүтээгдэхүүний үнэ: Тухайн аж ахуйн нэгж хэд хэдэн салбарыг хослон эрхэлдэг нөхцөлд нэг салбарын бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлт нь нөгөө бүтээгдэхүүний нийлүүлтэд нөлөөлнө.

2.5. Үйлдвэрлэгчийн хүлээлт таамаглал: Бүтээгдэхүүний үнийн ирээдүйн өөрчлөлтийн талаарх үйлдвэрлэгчдийн таамаглал нь зах зээлд нийлүүлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнд бас нөлөөлнө.

2.6. Борлуулагчдын тоо: Зах зээл дээр тодорхой төрлийн бүтээгдэхүүний нийлүүлэгчдийн тоо олон байвал зах зээлийн нийт нийлүүлэлт их байна.    

2.7. Байгаль цаг агаарын нөхцөл: Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн эцсийн үр дүн байгаль цаг агаарын хүчин зүйлсээс ихээхэн хэмжээгээр шалтгаалдаг учир энэ нь бүтээдэхүүний нийлүүлэлтэд их нөлөөлнө.

Үнийн бус хүчин зүйлээс хамаарч тэнхлэгийн дагуу шилжилт явагдана.

1. Тухайн барааны үнэ (P)

2. Орлох барааны үнэ (Ps)

3. Хослох барааны үнэ (Pr)

4. Татвар татаасын хэмжээ (T)

5. Хүлээлт (E)

6. Үйлдвэрлэгчийн тоо(N) 

Qs=Qs(P,Ps,Pr,T,E,N)

Тус тусдаа үйлдвэрлэл явуулдаг, ижил төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг аж ахуйн нэгж, үйлдвэрлэгчдийн хувийн нийлүүлэлтийн нийлбэрээр зах зээлийн нийт нийлүүлэлт тодорхойлогдоно.

S_t = ∑S_i    S_i-хувийн нийлүүлэлт

                S_t-тухайн бүтээгдэхүүний зах зээлийн нийлүүлэлт

4.1 Зах зээлийн үнэ түүний үүрэг.

Ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí ìóðóéí îãòëîëöîõ öýã äýýð òóõàéí áàðàà á¿ðýí áîðëîæ ýðýëò á¿ðýí õàíãàãäàæ çàõ çýýëèéí òýíöâýðò ¿íý ¿¿ñíý. ªºðººð õýëáýë çàõ çýýë äýýð õýðýãëýã÷èéí õóäàëäàí àâàõ áàðààíû õýìæýý áîðëóóëàã÷èéí õóäàëäàõ ãýñýí áàðààíû òîî õýìæýýòýé òîõèðîõ ¿åä ¿íý, òîîíû ººð÷ëºëò áàéõã¿é çàõ çýýëèéí ¿íý òýíöâýðòýé áàéíà. Èéíõ¿¿ ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòýíä òîõèð÷ áàéõ ¿åèéí ¿íý íü òýíöâýðèéí ¿íý þì.

Зах зээлийн тогтолцооны гол хөдөлгөгч хүч нь үнэ юм. Өргөн утгаар нь аливаа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хэмжээ,  чанарт тохирсон төлбөрийн хэмжээг үнэ гэж ойлгож болно. Цалин, зээлийн хүү, түрээсийн төлбөр энэ бүгд үнэ юм.Тодорхой утгаар нь нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд төлсөн мөнгөний тоо хэмжээг үнэ гэнэ. Зах зээлийн харилцааны үед үнэ дараах үүргийг гүйцэтгэнэ.

- Үйлдвэрлэлийг урамшуулах хөшүүрэг. Үйлдвэрлэгчийн хувьд үнэ бол орлогын эх үүсвэр юм. Учир нь үйлдвэрлэгч бүтээгдэхүүнээ илүү өндөр үнээр борлуулбал зардалаа нөхөөд цаана нь ашиг олдог.

- Нөөцийг хувиарлах хөшүүрэг. Өрсөлдөөнт зах зээлийн үед үнэ өсөж, буурах замаар эрэлт, нийлүүлэлтийг тэнцүүлж, илүүдэл эсвэл хомсдолыг арилгах чиглэлээр үйлчилдэг. Хэрэв эрэлт, нийлүүлэлтээс их байвал үнэ аяндаа уг хомс нөөцийг хэрэглэгчдэд зохицуулан хувиарлана. Үнэ нь худалдах, худалдан авах тухайн шийдвэрийг цаг хугацааны хувьд нэгэн зэрэг хэрэгжүүлэх боломж олгодог. Үүнийг үнийн тэнцэтгэх үүрэг ч гэж нэрлэдэг.

- Нөөцийг шилжүүлэх хөшүүрэг. Үнийн дохиогоор дамжин нөөц алдагдалтай салбараас илүү ашигтай салбар руу шилжинэ. Үйлдвэрлэгч урьд нь эрхэлж байсан салбарын бүтээгдэхүүний үнэ нь цаашид буурна гэж үзвэл түүнд ашиглаж байсан газар хөдөлмөр, капиталын нөөцийг өөр илүү үр ашигтай салбарт шилжүүлэн ашиглана.

Хэрэв үнэ өсвөл:

а/ Аж ахуйн нэгж нөөцийг үнэ нь өсч байгаа бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд дахин хувиарлахыг хичээнэ.

б/ Зах зээлээс зарим хэрэглэгчид шахагдан гарна.

Хэрэв үнэ буурвал:

а/ Аж ахуйн нэгж үнэ нь буурч байгаа бүтээгдэхүүнд урьд зориулж байсан нөөцийн зарцуулалтыг багасгана.

б/ Зах зээлд нэмэгдэл худалдан авагчид татагдан орно.

Эрэлт ба хэрэглэгчийн төлөв байдлыг 2 үндсэн үр нөлөөллөөр тайлбарлаж болно.

1. Орлогын үр дүн. Барааны үнэ өөрчлөгдөх үед хэрэглэгчийн бодит орлого болон эрэлт яаж өөрчлөгдөхийг орлогын үр дүн харуулна.

2. Орлуулалтын үр дүн. Барааны харьцангуй үнэ болон хэрэглэгчийн эрэлтийн хэмжээний хоорондох хамаарлыг орлуулалтын үр дүн харуулна.

Дийлэнх бараа зах зээл дээр эрэлт, нийлүүлэлтийн хуулийн дагуу зохицуулагдаж байдаг. Гэвч заримдаа эрэлтийн хууль зөрчигдөх тохиолдол ч байх юм. Үнэ нь буурах тутам эрэлтийн хэмжээ багасч, харин үнэ өсөх тутам эрэлтийн хэмжээ нэмэгдэх хандлагатай тийм барааг Гиффений бараа гэж нэрлэдэг. 

         

Семинар:1

1. Бүтээгдэхүүний эрэлт гэж юу вэ?

2. Эрэлтийн муруйг зур.

3. Эрэлт ямар ямар хүчин зүйлсээс шалтгаалдаг вэ? Нэрлэнэ үү.

4. Эрэлтийн тухай харилцан ярилцах.

5. Бодлого бодох.

6. Нийлүүлэлт гэж юу вэ?

7. Нийлүүлэлтийн хууль гэж юу вэ?

8. Нийлүүлэлтийн муруйг зур.

9. Нийлүүлэлтийг тодорхойлогч үнийн бус бусад хүчин зүйлст ямар асуудлууд багтах вэ? Нэрлэнэ үү.

10. Нийлүүлэлтийн тухай харилцан ярилцах.

11. Бодлого бодох.