Сэдэв: Зах зээлийн өрсөлдөөн түүний төрөл, хэв шинж

5.1 Зах зээлийн хэлбэр

Çàõ çýýëèéí õóâüä ºðñºë人íèé øèíæ ÷àíàðûã òîãòîîõûí òóëä äàðààõ ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàäàã.

-          Ï¿¿ñèéí òîî õýìæýý

-          Á¿òýýãäýõ¿¿íèé øèíæ ÷àíàð

-          Ï¿¿ñèéí ¿íýíä íºëººëºõ ÷àäâàð

-          Çàõ çýýëä îðîõ áîëîí ãàðàõ ñààä

-          Ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ

-          ªðñºë人íèé õýëáýð çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã õàðãàëçàí ¿çýæ çàõ çýýëèéã ºðñºë人íèéõ íü õóâüä ¿íäñýíä íü:

-          Òºãñ ºðñºë人íò çàõ çýýë

-          Òºãñ áóñ ºðñºë人íò çàõ çýýë ãýæ àíãèëäàã.

 Òºãñ ºðñºë人íò çàõ çýýëèéã ÷ºëººò, öýâýð, áîëîâñðîíãóé çàõ çýýë ãýõ ìýò îëîí ÿíçààð íýðëýäýã.

Òºãñ áóñ ºðñºë人íò çàõ çýýë íü äîòðîî:

-          Ìîíîïîëü çàõ çýýë

-          Îëèãîïîëü çàõ çýýë

-          Ìîíîïîëüò ºðñºë人íò çàõ çýýë ãýæ àíãèëагдäàã.

Ìîíîïîëü çàõ çýýë ãýäýã íü àëü íýã ï¿¿ñ çàõ çýýë äýýð äàíãààðàà íî¸ðõîæ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íýíä øóóä íºëººëæ ÷àäàæ áàéãààã õàðóóëíà.

Õàðèí ìîíîïîëüò ºðñºë人í á¿õèé çàõ çýýë äýýð õàðüöàíãóé îëîí æèæèã ï¿¿ñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàãààðàà òºãñ ºðñºë人íò çàõ çýýëòýé òºñººòýé áîëîâ÷ ï¿¿ñ á¿ðèéí ãàðãàæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿í íü õîîðîíäîî ÿìàð íýã áàéäëààð ÿëãààòàé áàéäàã.

Îëèãîïîëü çàõ çýýë ãýäýã íü öººí òîîíû òîìîîõîí ï¿¿ñ¿¿ä çàõ çýýë äýýð íî¸ðõîæ áàéãàà çàõ çýýëèéí á¿òýö þì.

Çàõ çýýëèéí á¿òýö

Çàõ çýýëèéí íýð	Ï¿¿ñèéí òîî õýìæýý	Á¿òýýãäýõ¿¿íèé øèíæ	Îðîõ, ãàðàõ íºõöºë	Ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ	ªðñºë人íèé õýëáýð
Òºãñ ºðñºë人íò çàõ çýýë	Ìàø îëîí æèæèã	Èæèë òºðëèéí	Оãò áýðõøýýëã¿é	Ìýäýýëýë òºãñ	¿éëäâýðëýë áà çàðäàë
Ìîíîïîëü çàõ çýýë	1 ï¿¿ñ	Îíöãîé òºðëèéí	Ìàø èõ áýðõøýýëòýé	Ìýäýýëýë òºãñ áóñ	¿íèéí áóñ ºðñºë人í
Ìîíîïîëüò ºðñºë人íò çàõ çýýë	Îëîí æèæèã	ßëãààòàé á¿òýýãäýõ¿¿í	Áàãà çýðýã áýðõøýýëòýé	Ìýäýýëýë òºãñ áóñ	¿íèéí áà ¿íèéí áóñ
Îëèãîïîëüò ºðñºë人íò çàõ çýýë	Öººõºí òîì ï¿¿ñ	Èæèë áîëîí ÿëãààòàé	Áýðõøýýëòýé	Çàðèì òàëààð õÿçãààðëàãäìàë	¿íèéí áà ¿íèéí áóñ ºðñºë人í

5.2 Төгс өрсөлдөөнт зах зээл

Төгс өрсөлдөөнт зах зээл нь дараах онцлог шинжтэй.

1.      Ìàø îëîí òîîíû ¿éëäâýðëýã÷òýé.

Çàõ çýýë äýýð íýãýí çýðýã ìàø îëîí òîîíû ï¿¿ñ îðîëöäîã áºãººä òýäãýýðèéí àëü íü ÷ ãýñýí çàõ çýýëä ìàø º÷¿¿õýí áàãà áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã. Èéìýýñ íýã ï¿¿ñ çàõ çýýëèéí ¿íýíä íºëººëºõ ÷àäâàðã¿é áàéäãààñ òóõàéí çàõ çýýëä òîãòñîí ¿íýýð ë áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íýý áîðëóóëíà. Èéì ï¿¿ñèéã ¿íý õ¿ëýýí àâàã÷ ï¿¿ñ ãýíý.

2.      Á¿òýýãäýõ¿¿í íü èæèë òºðëèéí áàéíà.

Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýý òîãòñîí 1 ñòàíäàðòûí äàãóó ¿éëäâýðëýõ òóë îðö, íàéðëàãà, ÷àíàðûí õóâüä á¿ãä èæèë áàéíà. Яìàðâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàâ áàãëàà áîîäëûã ººð÷èëáºë òýð íü ººð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëíî.

3.      Çàõ çýýëä îðîõ ãàðàõ íü ÿìàð÷ áýðõøýýëã¿é

Ýíý çàõ çýýë äýýð ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýý ÿâóóëæ áóé ï¿¿ñ¿¿ä íü ìàø îëîí æèæèã áºãººä ºíäºð òåõíîëîãè, òîíîã òºõººðºìæ áàãà øààðääàã. Èéìýýñ ýíý çàõ çýýë ð¿¿ øèíýýð íýâòðýõ áîëîí çàõ çýýëýýñ ãàðàõàä ýðõ ç¿é, ºðñºë人í, õºðºí㺠ìºíãºíèé õ¿íäðýë ìàø áàãà áàéäàã.

4.      Ìýäýýëýë òºãñ áàéíà.

Ìýäýýëýë òºãñ ãýäýã íü çàõ çýýë äýýð õóóðàì÷ ìýäýýëýë òîäîðõîé áóñ áàéäàë îãò áàéõã¿é áàéõûã õýëäýã. ªºðººð õýëáýë õýðýãëýã÷èä ï¿¿ñèéí ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, îðö íîðìûí òàëààð ¿íýí áîäèò á¿ðýí ìýäýýëýëòýé áàéíà. Хóäàëäàã÷ áîëîí õóäàëäàí àâàã÷èä ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæ èæèë áàéíà.

5.      Ï¿¿ñ êîìïàíèóä ¿íèéí áà ¿íèéí áóñ ºðñºë人í áàéõã¿é ó÷ðààñ çàðäàë áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýãýýð ºðñºëääºã. ªºðººð õýëáýë õýí áàãà çàðäàë ãàðãàíà òýð íü èõ àøèã îëîõ áîëîìæòîé áîëäîã.

Дээрх шинж чанарыг агуулсан бизнесийн салбар бол хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн валютын зах зээл гэх мэт.

5.3 Цэвэр монопольт зах зээл

ªºð ºðñºëäºã÷ã¿é öîðûí ãàíö íèéë¿¿ëýã÷èéí øèíæòýé ï¿¿ñèéã òºãñ áóþó öýâýð ìîíîïîëü ãýíý. Ìºí ¿¿íèéã äàíãààð íî¸ðõîã÷ ãýíý.

Ìîíîïîëü ãýäýã íýð òîìü¸î íü íýã õóäàëäàí áîðëóóëàã÷ ãýñýí óòãûã èëýðõèéëäýã áîë ìîíîïñîí íü íýã õóäàëäàí àâàã÷ ãýñýí óòãàòàé áàéíà. Ìîíîïñîíèé ¿åä òóõàéí çàõ çýýëä íýã ë õóäàëäàí àâàã÷ áóþó õýðýãëýã÷ýýñ òîãòîíî. Ìîíîïñîí íü ººðèéí õóäàëäàí àâñàí áàðààíû ¿íèéã àëü áîëîõ äîîãóóð ò¿âøèíä áàéëãàõûг õè÷ýýíý. Ìîíîïîëü áîëîí ìîíîïñîí íü ãýðýýí õàòóó íºõöºë òóëãàõ, áàðààíû çîõèîìîë õîìñäîë áèé áîëãîõ, ¿íèéã çîõèîìîëîîð ºñãºõ áóóðóóëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðò õàòóó áîëçîë òàâèõ çýðãýýð øóäаðãà ºðñºë人íä õàðø ¿éë àæèëлаãààã ÿâóóëæ ÷àäíà.

Энэ зах зээлд бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр арилжаалахын тулд сурталчилгаа их байдаг. Дээрх шинж чанарыг агуулсан худалдааны салбар байдаг.

5.4 Ìîíîïîëèéí хэлбэрүүд

Ìîíîïîëèéí äîð äóðüäñàí õýëáýð¿¿ä áàéíà.

1.        Ýíãèéí áóþó íýýëòòýé ìîíîïîëü ãýäýã íü ï¿¿ñ¿¿ä òîäîðõîé õóãàöààãààð ÿìàð íýãýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàíöààð íèéë¿¿ëýã÷ áàéõ áºãººä ºðñºëäººíººñ ÿìàð÷ õýëáýðýýð õàìãààëàãäààã¿é áàéíà. Ýíý ¿åä ¿íèéí ÿëãàâàðëàë õýðýãëýõã¿é, ººðººð õýëáýë ìîíîïîëü á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý øèðõýã òóòìыã íýã ë  èæèë ¿íýýð áîðëóóëíà.

2.        Ç¿é ¸ñíû áóþó àðãàã¿é ìîíîïîëü ãýäýã

Үйлдвэрлэлийн түүхий эд, материалын түүний нөөц, олдоц, эдийн засгийн үр ашиг зах зээлийн багтаамж зэрэг хүчин зүйлүүдтэй холбогдон үүссэн монополийг аргагүй монополь гэнэ. ªөðººð õýëáýë òóõàéí ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îëîí æèæèã ºðñºëäºã÷ àæ àõóéí íýãæèä ¿éëäâýðëýñíýýñ ãàíöõàí òîì àæ àõóéí íýãæèä  ¿éëäâýðëýõ íü çàðèì òîõèîëäîëä íèéãýìä õýìíýëòòýé àøèãòàé áàéæ áîëíî. Ó÷èð íü òîì àæ àõóéí íýãæèä îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëò øèíý òåõíèê òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ äàâóó òàëòàé òóë íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õàìãèéí áàãà çàðäàëààð ¿éëäâýðëýõ áîëîìæòîé. Æèøýý íü: Цàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ õîòûí íèéòиéí òýýâðèéí áîëîí òåëåôîí õîëáîîíû, ¿éë÷èëãýý ( íèéãìèéí äóíäàæ çàðäàëààñ äîîãóóð )

3.        Хаалттай буюу хóóëèàð çºâøººðºãäñºí èë ìîíîïîëü. Òºðººñ ïàтåíò ëèöåíçýýр òîäîðõîé àæ àõóéí íýãæèä äàâóó ýðõ îëãîæ òóõàéí ñàëáàðò áóñàä àæ àõóéí íýãæ íýâòðýí îðîõîä ñààä òîòãîð òîãòîîæ ºðñºë人íèéã õÿçãààðëàñàí ìýò èë ìîíîïîëü ¿¿ñíý. ªºðººð õýëáýë õóóëü ýðõèéí õÿçãààðëàëòûí òóñëàìæòàéãààð ºðñºëäººíººñ õàìãààëàãäñàí ìîíîïîëü þì. Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã /øèíý á¿òýýë/ çîõèîí á¿òýýã÷äýä íü òîäîðõîé õóãàöààíä ò¿¿íèéã ºì÷ëºõ îíöãîé ýðõòýé áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ¿éëäâýðëýë áîðëóóëàëòûí òàëààð ýäëýõ ýðõèéã òºðººñ áàòàëãààæóóñàí áàðèìò áè÷ãèéã ïàòåíò ãýíý. Ïàòåíòààð õàìãààëàãäñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé çàãâàðûã áóñàä õóâü õ¿í àæ àõóéí íýãæèä àøèãëóóëàõ çºâøººðëèéã ëèöåíç ãýíý. Ãýõäýý ïàòåíò çîõèîã÷ийí ýðõýý ìîíîïîëüò áàéäàë òîãòîîõ íü òîäîðõîé õóãàöààíä ë õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. Õóãàöàà íü äóóññàíû äàðàà ìîíîïîëüò áàéäàë íü àðèëíà.

4.      ¯íèéí ÿëãàâàðëàëò á¿õèé ìîíîïîëü.

Ýíý ¿åä ìîíîïîëü ¿éëäâýðëýã÷ á¿òýýãäýõ¿¿íýý ÿíç á¿ðèéí ¿íýýð õýðýãëýã÷èäýä õàðèëöàí àäèëã¿é ¿íýýð áîðëóóëíà. ¯¿íèéã ¿íèéí ÿëãàâàðëàë ãýæ íýðëýäýã. ªºðººð õýëáýë íýã òºðëèéí áàðààã õýðýãëýã÷äèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ëã¿¿äýä ººð ººð ¿íýýð íèéë¿¿ëíý. Монополь пүүсийн үнийн ялгаварлал явуулах 2 хэлбэр байдаг. Үүнд:

-       Үнийн төгс ялгаварлал

Энэ нь монополь пүүс ялгаатай нэгж хэрэглэгч бүрийг ангилж тэдэнд тохирсон ялгаатай үнэ тогтоохыг хэлдэг. Үнийн төгс ялгаварлал явуулахын тулд тухайн монополь пүүс  ялгаатай хэрэглэгч бүрийг ангилах ёстой.

-       Үнийн хэсэгчилсэн ялгаварлал

Монополь пүүс хэрэглэгчдийг ангилсан ялгаатай сегмент бүрд ялгаатай үнэ

тогтоох замаар үнийн ялгаварлал явуулдаг. Үүнийг сегментчилсэн үнийн ялгаварлал гэнэ.

5.5 Олигополь зах зээл

Õàðüöàíãóé öººí òîîíû ï¿¿ñ òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýëä íî¸ðõîë òîãòîîñîí áîë îëèãîïîëü ¿¿ñäýã. Îëèãîïîëèéí íýã õýëáýð íü äóàïîëü áºãººä òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä õî¸ðõîí íèéë¿¿ëýã÷ íî¸ðõîë òîãòîîñîí íºõöºëä áèé áîëäîã.

Îëèãîïîëü çàõ çýýëèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä:

1.      Цөөн тооны пүүсүүд ажиллана.

Монополь зах зээлтэй харьцуулахад олон боловч бусад зах зээлтэй харьцуулахад харьцангуй цөөн тооны пүүсүүд олигополь зах зээл дээр ажиллана. Өөрөөр хэлбэл зах зээлийг цөөхөн харьцангуй том пүүсүүд эзэлсэн байх тул тэдгээрийн гаргасан шийдвэр, үйл хөдлөл нь бие биенээсээ маш хүчтэй хамаарах бөгөөд харилцан нэг нэгэндээ маш хүчтэй нөлөө үзүүлдэг.

2.        Үнийн ба үнийн бус өрсөлдөөн маш хүчтэй.

Олигополь пүүсийн бусдаасаа ялгагдах нэг онцлог нь үнийн болон үнийн бус өрсөлдөөн хүчтэй явагддаг. Үнийн өрсөлдөөн нь пүүсүүдийн хувьд маш аюултай бөгөөд аль нэг нь зах зээлээс шахагдах тохиолдол байдаг. Энэ үнийн өрсөлдөөнийг үнийн дайн гэж нэрлэсэн байдаг. Үнийн дайн нь маш аюултай учир ихэвчилэн үнийн бус өрсөлдөөнд орж байдаг.

3.        Зах зээлийн тэнцвэрт нөлөөлөх боломжтой.

Энэ зах зээл дээр цөөхөн том пүүс үйл ажиллагаа явуулах учир пүүсүүд өөрийн нийлүүлэлтийг удирдах замаар зах зээлийн тэнцвэрт нөлөөлөх боломжтой.

4.        Мэдээлэл төгс бус

Энэ нь зах зээл дээр тухайн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний талаарх мэдээлэл ховор хомс байхыг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл бүтээгдэхүүн үйлчилгээний талаарх мэдээллийг зөвхөн хэрэглэж үзсэнийхээ дараа авдаг.

5.      Ижил төрлийн боловч ялгаатай.

Энэ нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээнүүд гаднах байдлын хувьд адил боловч тэдгээрийн чанар нь өөр байхыг хэлнэ. Энэ нь пүүс болгон адил технологи ашигладаггүйтэй холбоотой.

6.      Зах зээлд нэвтрэхэд хэцүү

Энэ зах зээл дээр ажиллаж буй пүүсүүд өөр хэн нэгэнтэй зах зээлээ, ашигаа хуваалцахыг хүсдэггүй улмаас шинэ пүүсэд маш хүчтэй нөлөө үзүүлдэг. Шинэ пүүс зах зээлд нэвтрэхийг санаархах үед пүүсүүд хуйвалдан, монополь шинжтэй болж шинэ пүүсийг шахдаг.